SUSCRIBETE

26 Julio 2024, Puebla, México.

Aya minkgoyacha chichí (Ahí vienen los perros, el Búho y otros poemas de Manuel Espinosa Sainos)

Cultura | Poesía | 7.FEB.2021

Aya minkgoyacha chichí (Ahí vienen los perros, el Búho y otros poemas de Manuel Espinosa Sainos)

El búho se posa en la rama anunciando mi muerte...

Mundo Nuestro. En la frontera de las lenguas descansan las palabras. Manuel Espinosa Sainos) las carga igual para confrontar un mundo agreste y cálido. Ahí se miden los sonidos de los cuerpos enredados, el tizne de la cocina campesina, los ladridos rencorosos y tristes de los perros. La suya es la poesìa en el borde de la sobrevivencia y la esperanza, avistada desde los desfiladeros de su sierra totonaca.

 

Aya minkgoyacha chichí

 

Aya minkgoyacha

lakgtasatilhakgo lukut,

luxa tsinksnín.

 

Patsamakgolh lukut ktalimaxkgat,

antaní nitu anán,

tliiki minkgoyachá

makgawanitilhakgó xakgtsiskán.

 

Kilhtanutilhakgó

xtakgsaninkán,

naankgo tamawakgoy kpulilhuwa

wantu nilay tatamaway.

 

Aya minkgoyachá

kgalhxtatilhakgó ktiji,

kgankgawanantilhakgó

xliwat kachikín.

 

Lu tasiyu kxlakgastapukán

tu lakpuwantilhakgó

lu tasiyu kxlakgastapukán

lantla akgsaninantilhakgó.

 

Lakum kputakgchokgón

akxní makgnikán tlan latamat,

tasatilhakgó chichí

lu malanampatankgó kkachikín.

 

Wanti natamastay

namakglhtikán xchu,

wa chichí naan kxchiki limaxkgan

antá mitliklh natawán natawalay.

 

Wampi wa ima chichi’

naxkakgoyan akxni nakgalhkgaskgoy,

wampi anta inu ktakgaman

natlajanan wanti tlakg stlan naakgsaninan.

 

Aya minkgoyacha

xkanampatankgoy,

maski xalakkgon chu xalakgkgatsu chichí

watiyá lukut patsatilhakgoy.

 

Pala anta kkachikín ti nelh lhtatama

nalakgapusnokgkgokán xla,

anta xkgalhnikán latamanín

wi tu nitapatsankgay tasitsín.

 

 Ahí vienen los perros

 

Ahí vienen

ladrando tras el hueso,

no tienen llenadera.

 

Buscan el hueso en la miseria,

en la esperanza descarnada,

en manada vienen

sacudiéndose las pulgas.

 

Con la mentira enredada

entre los dientes,

irán a las plazas públicas

a comprar lo incomprable.

 

Ahí vienen

babeando por las calles,

olfateando

la comida del pueblo.

 

En sus ojos se dibuja

la ambición

en sus ojos se refleja

la promesa de siempre.

 

Como en una procesión

fúnebre de la vergüenza,

vienen ladrando los perros

hambrientos de poder.

 

Le quitarán la tortilla

al primero que se deje,

irán a las casas más humildes

estarán echados en la puerta.

 

Pero estos perros muerden

después de saciar el hambre,

pero en este juego gana

quien dice más mentiras.

 

Ahí vienen

ambicionando una mordida,

perros flacos y gordos

van tras el mismo hueso.

 

Pero el pueblo ya no duerme

circula en la sangre nueva una rabia

está esperando con palos,

dispuesto a defender lo que le queda.

 

 Wana pi nilakgatiya’

 

Wana pi mat nilakgatiya paskat wix,

pi mat tlakg tlan x’tiwa

xtitamaknuka mintatláwan

xakgpakgat chu xtapunu mintlat,

pala lipaskat limakatanka’.

Mat lakgachanín lulapekwa pekwana’

asta chan kmilukut min tapekwat,

asta napekwankgoy siboya,

pili pili tsalanikgoy tu lilakchukunankán.

Wana pi mat nilakgatiya talakgachitanuya

antani kaxtlawakán liwat,

pi wata mat tlakgtlán chixku xtiwant,

osu aktsu spun xtiwant,

osu xpipilekg xtiwant,

osu sen xtiwant

lakampi kanikawá ksenant.

Wana pi mat nilakgatiya ima latalatlawat,

lata pulana stlan tukskkán mi nakú

chu alistalh lakgpikgaxikana’,

chu alistalh kintapati nelh ktinikni’

chu amakgtam amakgtam nikpalakana’.

Wana pi mat lakgchakgatanuyan pekwat

xlakata antá unu kpulataman

anankgoy lakchajan ti lata makgnikgokanitá’

akmastamamakgolh kxhikkkán.

 

Dices que no te gusta

 

Dices que no te gusta ser mujer

que mil veces hubieras preferido

una placenta sembrada

entre sombreros y camisas de tu padre,

pero ocurrió que naciste mujer.

Hay días en que sientes un miedo tan profundo

que te llega hasta los huesos,

días en que las cebollas ruedan aterradas

huyendo del filo del cuchillo.

Dices que la cocina es una prisión

donde pagas un plato que no rompiste,

que hubieras preferido ser hombre

o pájaro

o mariposa

o lluvia

para llover donde se te diera la regalada gana.

Dices que estás cansada de esta guerra

que inicia con una caricia en el corazón

y termina con un golpe en el rostro

y luego perdóname que no volverá a suceder

y otra vez y otra vez y otra vez.

Dices que el miedo escurre entre tus piernas

porque en este mundo

hay mujeres que son cadáveres

pudriéndose en su propia casa.

 

 Lalakgamakglhtit

 

¿Lantla chu nakwanikgó ninín

pi nelh xkataxawatkán tani aknukgó?

lantla nakwanikgó ninín

pi lakatanu chu nakaxtlawananikgokán.

 

¿Pi niktilakamaxanalh chu

akxní nelh kititakgskgolh

xa tiji xanat?

 

Lantla nakwanikgó ninín

pi wa imá lilhtampan chu kgalhpuxum

nelh kitilichiwinankgolh xlatamatkán.

 

¿Ni naktatlawankgó?

¿ni naktakgsa lantla mamikgonit xtantunkán

lakampi tlan nakpustalaní xtachiwinkán?

pi aya tapuxtakgamakganít kinakukán.

 

¿Lantla nakwanikgó ninín

pi lata xkinkatasanikgoyán kpaskwa kumpana

uku chu tlakgmaka lakampi na’anaw liakgwanaw

wantu kinkalakgamakglhtipatankanán?

 

¿Tu xanat nalimastlanikgó xmaknikán?

¿tú limajinin, tu limakgskgo

nalikamakgskgokgó kxtijikán?

 

¿Niktiyat lakum xanat napulhtakikgó

akxni naktasanikgó?

pi wanti kinkalakgamakglhtipatankgoyán kintiyatkán

xtachaná chakalh tu wapatán kintamputsnikán.

 

 

Despojo

 

¿Cómo decirles a mis muertos

que esta tierra ya no les pertenece?

que tendrán que buscar

la ofrenda en otro lado.

 

¿Con qué cara llamarlos

cuando ya no encuentren

el camino de flores?

 

Que nunca más

las cruces de sempoalxochitl

contarán sus historias.

 

¿Dónde caminar con ellos?

¿en qué suelo encontrar sus huellas

para continuar con su palabra?

si ya este corazón está desierto.

 

¿Cómo explicarles que

lejos de llamarnos a la fiesta

hoy las campanas nos llaman

a defender lo que nos queda?

 

¿Qué flores vendrán a su cuerpo?

¿qué incienso, que velas

alumbrarán su camino?

 

¿Dónde como las flores

brotarán cuando yo los llame?

si la avaricia es un gusano

que hoy engulle el cordón umbilical.

 

 

Monkgxni’

 

Wa imá monkgxni

monkgx monkgx tasatawalá

kxakgán xakikwi mililakapastakkán,

tlankaliya kililakatasá

mpi aya mat nakniy,

max katsí mpi klitapixchitawakama

mintaakgxtakgwalín.

 

El Búho

 

El búho

se posa en la rama

de algún recuerdo tuyo,

permanece horas

anunciando mi muerte,

sabe que tu ausencia

es una soga que me ahorca.

 

 

Kxakgspun putaknún

 

Lakum chichí

kgolokglh kwi kxakgspún putaknún,

lijatá kkgalhkgalhimán,

klakglipuwamán,

mitsi mitsi kmatsawí kistaján

nikpatsankgapatanán,

kum nikawakxilhán

nikaknitawalapatán kputaknún,

winti puwankgó

pi kakintapaxawán klitatampilima,

nikatsikgó mpi lakum xpipilekg

talakgxtokgowakanít kinakú kkurus

nikkatsi lantla naktaktá.

 

 Sobre la tumba

 

Sobre la tumba

soy un perro enamorado

que aún espera tu regreso,

me mojo de llanto

y me sacudo cualquier

intento de olvidarte

no quiero morir sin que te vea,

puede la gente pensar

que me revuelco de alegría,

no saben que sobre la cruz

mi corazón es una mariposa

que no halla cómo desclavarse.

 

Nakmapaklhayán kintalapaxkín

 

Uku chu pi aya klakgastakgwananít

chu klakgtsokgwaliy xaxanatla kintachiwín

kxatalhtitni xalakspupukun kimpakganín,

kimaxki talakaskin naklipaxkiyán kilikuxta

chu nakspalha minkilhpín lata lhtatapat

kxa putama mintalipuwán.

 

Klitlinipatanán xtatlinkán ti taspitpalakgoy,

wanti nilatamapatankgoy kkapalhmán.

 

Uku chu pi lu lilakgapatsa kma’akgatsankganán

chu klipatsay kintantun milisakgsi’

antani likaxtlawanankanít asiwit chu laxax,

kimaxki talakaskín naklimasiyú kintapaxkín klimajinin,

kakimaxki talakaskín naklilakgawán kinkilhtsukut

antani stlan likaxtlawanankanít kgalhpuxum.

 

Aktsu spun klitaxtupatán maski kakuxta kit,

tlan nakmapaklhayán, na tlan nakpaxkiyán.

 

 

Polinizarte amor

 

Ahora que renazco de mi muerte

y escribo poemas amorosos

en los renglones azules de mis alas,

déjame amarte con un zumbido en el oído

y acariciar tus labios mientras duermes

en tu cama de nostalgias.

 

Quiero cantarte la canción de los que vuelven,

de los que se niegan a vivir en el bagazo.

 

Ahora que soy el más impertinente

y estiro las patas para buscar tu dulce

en la ofrenda de guayabas y naranjas,

déjame tejer mi amor en el incienso,

marcar mi vuelo en el altar de sempoalxochitl,

resucitar mi esencia milenaria.

 

Porque soy un pájaro siendo mosca,

puedo polinizarte amor, puedo polinizarte.

 

Tantliy mimakni’

 

Walapí lustlan tatsawí mi makni’

walapí machichiwiy mintankilhni mpalhka’

walapí matantiliniya mimakni akxní skitiya’

walapí aklhpipitawakaya kpalhka’

walapí lakum laktsu spun tlikgoy mintsikit

walapí limapasiya xlichich mimakni mpumalhku’

pus chu kit, kum mimakni kimalakatsikilh

lakum stlan pakun chu kmakgkatsí kxkgonayán.

 

Tu cuerpo es la danza

 

Si todo tu cuerpo tiene ritmo

si tus caderas calientan el comal

si eres la danza cuando mueles

y si tiemblas en la boca del metate

si son tus pechos pájaros cantores

si lúbrico tu cuerpo enciende el fogón

entonces, yo, nacido entre tus manos,

soy una tortilla que se esponja de ganas.