Cultura | Poesía | 20.FEB.2023
La palabra florida / Tres poemas en el marco del Día Internacional de las Lengua Maternas
Mundo Nuestro. En el marco de la celebración del Día Internacional de las Lengua Maternas, ofrecemos tres poemas realizados en lenguas originarias. Duras, precisas, bellas. Palabra florida.
Héctor Yodo
Lengua: Diidxazá (Zapoteco del Istmo)
Diidxa’ nabani
Biidxi’ rudxiiba’ miati’ lú bi guia’
Rini bixhii sti ca ni qui nudxí’ deche lii
Xquendaruuna’ xcuidi cayale gasi
Niidxi gunaa cugadxi xhiiñi’
Xtie’ biulú capapa naquite
Bilihuana’ bianaa ndani’ yú gudxa
Guie’xuuba’ rucheeche xou’ naxi
Ridxi beedxe’ cayapa neza
Xtuuba’gunaa ne nguiu si zaaca
Xpí guidxi qui rusiaanda’
Diidxazá, nga lii xtiidxa’ ni nabani.
(En español)
Palabra viva
Semilla sembrada en el viento norte
Sangre derramada de quienes no renegaron
Llanto de un recién nacido
Leche de mujer amamantando
Color de colibrí volando alegre
Fragmento de barro en tierra fértil
Flor que esparce su dulce olor a cielo
Grito de jaguar cuidando el sendero
Huella de mujer y hombre caminando
Aliento de un pueblo que no olvida
Zapoteco, eres mi lengua viva
Ruperta Bautista
Lengua: Tsotsil.
YAK’EL ILUK LAJELAL
Skoj smul ti me’nale
yon’tonuk mu xch’unik ti a’ smulike
xk’atajik ti sve’el tuk’etik
bak’intike a’ xa slikesbeik sjol ti slumalike.
Sjak’ik ti ach’ jch’ieletike,
ti p’ijil viniketike stak’ik xchi’uk jpak’el bek’ tuk’
ta sjol ti me’onetike.
Stseet no’ox yon’tonik ti jmilvanejetike
nojem no’ox ti obokil o’ ti satike
sts’itet no’ox sbek’ ti stsatsal yabtajebalike
stseet xvavetik yu’un snichimal yon’tonik ti jmilvanejetike.
Tsotsik smakik xchi’uk smuktik abtajebalik
ta slajesbeik skuxlejal ti sibtasbil ololetike,
mu’yuk sk’uyul yon’tonik slajesik ti kuxlejale.
Nichim no’ox yon’tonik spasbik sk’inal ti yabtelike,
a’ tajimol k’in yu’unik ti jmilvanjetike.
A’ ech nopen slikesik batel ti me’nale,
totil jk’ulejetik nichim no’ox yon’tonik, stse’inik no’ox.
(En español)
HUELLAS DESTRUCTORAS
Con el delito de la pobreza
tratan de escapar de tan grave culpa
convirtiéndose en alimento de fusiles
o ratos de combate contra su pueblo.
Jóvenes preguntan,
especialistas responden con el tiro de gracia
en la cabeza del desnutrido.
El corazón de militares ríe,
en sus ojos guardan agua sucia.
Potentes armas llueven balas,
chillan y eloquecen esos hombres.
Con fuertes escudos y cañones,
destruyen sueños de niños asustados,
sin piedad arrastran vidas desnudas.
Rostros malditos festejan su victoria
en gran carnaval de asesinos.
Así eslabonan cadenas hambrunarias:
emperadores gozan observando, sonríen.
Celerina Sánchez Santiago
Lengua: Tu´un Savi (Mixteco)
Natsiká
Tsíká tsaá nuú ñu’ún yo’ó nchaa tsana’á
nuú ntsitsika kue natsanú nda’á tsi chí iso
nuú nikanchí tsi kue yoo savi
ra yo’o ingáyu tisi kue tú in núu ndó o
Tu’un tsá viíñaa ndakani tsi naa ndaku’un ino
Tu’un ñaa tsa a chi I takua ndaki on ichí
Kue tu’un ñña kunu in ora ndakasía nuúgo
Tu’un ñaa sa a yivi
(En español)
Viaje
Con mis pies descalzos he recorrido el camino de los ancestros
donde las abuelas caminaron con pasos firmes y contudentes
bajo el sol de muchas primaveras para no morir
aquí estoy con mi tenate de palabra
con un canto a su historia y su memoria
las palabras son fuerza/valor/camino
y van tejiendo nuestro ser